Komá

Komá‑dɛ́ɛ caanadɔ́m ńɖɔ

KOMÁ   KUTOLUÚ

Komá ńba waagálɩ́ɩ́ná taabáalʊ́ gɛ, bajaa gɛ Gadawʊ́. Kʊ́bɔnɩ́ Gadawʊ́-dɛ́ɛ sɩ́m wɔ́rɔ́-nɛ́, ɩdɛ́ɛ bíya noódoozo wagágúrʊ taabáalʊ́ kɩsɔɔ́-daa bɔkɔ́nɩ bosúu Kpangalam. Bɔwɛ ńna nɛ́, kɩsɔɔ́ tɩmɛ́rɛ gɛ bánlám. Badaá kʊ́bɔnɩ́ gɛ banÿaá sɩsɩ: Mojolobó wúro Ɖáam.

    Tɔ́ɔ, wɩ́rɛ neɖére bɔjɔɔ́ɔ nɛ́, ngɛ newáa lɛ́ɛ́nɩ waagʊrʊ́ bɛɖɛ́ɛ kɩsɔɔ́ nɛ́, baagáná ɖɩdáarɛ, ngɛ ɖɩdáárɛ ɖɩḿ ɖɩɩlá-wɛ kazɔ́ɔ. Baagábɩ́sɩ nɛ́, ngɛ beevéérɩ baɖawaalʊ sɩsɩ: bɛnbɛ́ baagáná ɖɩdáárɛ neɖére na wɩ́sɩ ɖaagalɩɩɖɛ́ fárándɩ́. Ɖɩlɛ́ ɩmʊ́ ɖɩɩlá bɛ́m kazɔ́ɔ, bɩlɛ́ nɛ́; bɛnbɛ́ bánbɩsɩ́ ńna. Ńna gɛ baabáázɩ kɛ́rɛ́zi lám. Bánlám tɩmɛ́rɛ bɩtɛ́ ɩsɩ bekékpe kpangalam ɖaanɩŋa-ɖɔ nɛ́, na lawʊ́táá ńnɩ ɩkájaa tááwʊ fáádɩ ɩkɔná ɩyaná kpangalam aláa ɖɩgaalɛ  dɩnáa, na bʊcɔ kínvém tɛ́ɛ́rɛ nɛ́, bamʊ  kíɖíím balá sɔntɔ́ na babɩ́sɩ tɩmɛ́rɛ.

Bʊjɔɔ́ɔ bʊjɔɔ́ɔ nɛ́, baagbɩ́ɩ́rɩ bekpé ńna. Biiyéle aláa wɔ́ngɔnɩ́ ɩsɩ bɔbɔ́ɔ́zɩ fáádɩ-ɖɔ nɛ́, nyánnɩɩ́ sɩsɩ: kʊ́bɔnɩ́  caá fáádɩ ní, na befééri we sɩsɩ: ɩlɛ́ weegbé ɩdɛ́ɛ. Caá fáádɩ gɛ bɩɩjáŋ bɩbɩ́sɩ bánÿaá sɩsɩ: Caaváádɩ halɩ́ na sinje

     Toozo ńnɩ́ gɛ bánÿaá sɩsɩ: wúro ífa. Wɩrɛ́ bʊjɔɔ́ɔ nɛ́, ɩlɛ́ ɖʊɖɔ waagágʊ́rʊ́ kisɔɔ́ nɛ́, sáátɩ wenkí waadála ɖeelí nɛ́, ngɛ́ waana komíni fáya ńdɩ siŋɛ́ɛ, weegíli bɩnɩ́ɩ yɩ nɛ́, kuuyu nɛ́, ngɛ wɔɔgɔ́nɩ ɩkpára komúu kʊ́gɔńgɩ nakɩ́rɩ‑dɛ iɖóo. Bɩɩga nɛ́, báa sáátɩ wenkí gɛ wɛɛgɛ́ɖɛɛ kɩsɔɔ́, ńna gɛ wɔ́ngonɩ́ iɖóo. Ńna waajáŋ bɩlá yɩ kazɔ́ɔ, biiyéle wɩrɛ́ waabɩ́sɩ nɛ́, ngɛ weegéveeri ɩɖawaalʊ sɩsɩ: ɩmʊ́ waagáná ɖɩdáarɛ na nʊ́ʊ́nɩ kíɖiiwú‑ɖɔ, bɩlɛ́ nɛ́ imʊ wánbɩsɩ́ ńna.

     Wúro ífa ɩmʊ́ wɔɔgɔ́nɩ na isúu komuu kɩḿ kɩdɛɛzɩ́ nɛ́, ɩdɔmɔɔná naárʊ. Ɩwɛ ńna nɛ́, kɩsɔɔ́ tɩmɛ́rɛ gɛ wánlám, bɩka wánvarɩ́m ɖʊɖɔ. Sáátɩ nakírɩ ńɛ, igoobíya bíya wénbá bɔ́ngɔnɩ́ ɩjɔ́ nɛ́, bɛlɛ́ ɖʊɖɔ baana ɖɩdáárɛ‑dɛ́ɛ kazɔ́ɔ nɛ́, bɛlɛ́ ɖʊɖɔ baagbɩ́ɩ́rɩ bekégbe ɩjɔ́. Biiyéle tɛ́ɛ́dɩ wooyóózi dasam. Bɩɩga nɛ́, a weení waagagʊ́rʊ́ báa lé nɛ́, ɩsɩ ménɖɛɛ́ komuú‑dɛ. Tɛ́ɛ́dɩ ɖɔɔmɩ́nɩ weeyéle baacáŋ babɩsɩná ńna bánÿa sɩsɩ: Komá hálɩ na sinje.

     Ɖoo caanawʊ́ bɩjɔ́ɔ ne, kʊ́bɔ́náa waasɩ wenbi bánÿa bɩ sɩsɩ: kowúrɔɔ nɛ́, káma kʊ́bɔ́ńdɩ gɛ bɛlɛ́ bánlanáa tɩmɛ́rɛ. Tɛ́ɛ́dɩ ɖɔɔmɩ́nɩ weeyéle bɛlɛ́ baalá asésí batɩlɩ́ kowúrɔɔ‑dɛ́ɛ cáádɩ, káma booyuú batɩlɩ́ sɩsɩ: ɖíi wɛ kowúrɔɔ‑daá. A bɩgɛ́ɛ nɛbɛ́rɛ woogoyoo, bónÿuú wɛ bɛbɛlɩ́ kɩmɛ́rɛ. Bɛdɛ́ɛ lomaazɛ́ amʊ́ aayéle bɔɔgbɔ́ɔ wúro ífa wééni wɛɛgɛ́dɛ́ we nɩbááwʊ nɛ́ basɩ́ɩ wúro kaɖa ńnɩ́.

Kowurobɔ́ɔ́nɩ natɩ́lɛ gɛ Komá tɛ́ɛ́dɩ-daá:

  1.        Wúro Ífa-dɛ́ɛ
  2.        Wúro Agɩrɩgnyá-dɛ́ɛ

Bánÿa lɛlɛɛɖɔ́ sɩsɩ: wúro Ayéva ɖɔ́ nɛ́, anasáárá-dɛ́ɛ ŋmáádɩ-daá gɛ waabɩsɩná bɩlɛ́n ánta, ɖoo caanawʊ́ kʊ́bɔ́na-jɔ nɛ́, wúro Ífa gɛ bɛlɛ́ bánÿaá.

     Wúrowá wenbá béńɖíi Komá kowúrɔɔ hálɩ ngbɔ́ɔ ngɔ́nɩ sinje nɛ́ nɖɔ́, báa awéní na idɛ́ɛ kowurobɔɔwʊ́:

  1. Wúro Ayéva                             Wúro Ayéva-dɛ́ɛ

  2. Wúro Agrɩrɩnyá                       Wúro Agɩrɩnyá-dɛ́ɛ

  3. Wúro Akoríko                          Wúro Agɩrɩnyá-dɛ́ɛ

  4. Wúro Agʊda                            Wúro Agɩrɩnyá-dɛ́ɛ́

  5. Wúro Táágbá                           Wúro Ayéva-dɛ́ɛ

  6. Wúro Jeliba                             Wúro Agɩrɩnyá-dɛ́ɛ́

  7. Wúro Sákarɩ                             Wúro Agɩrɩnyá-dɛ́ɛ́

  8. Wúro Kabujíya                         Wúro Agɩrɩnyá-dɛ́ɛ́

  9. Wúro Caá-Ɖɩgbɛrekʊ́                Wúro Ayéva-dɛ́ɛ

  10.        Wúro Ísifu                                Wúro Ayéva-dɛ́ɛ

  11.        Wúro Fúúɖu                            Wúro Ayéva-dɛ́ɛ

         Barɩ́ŋa badaá, wenba beeɖi wúro Ɩsɔ́ɔ, cááwu-jɔ́ kowúrɔɔ kʊ́bɔńga nɛ́ nɖɔ́:

  1.     Wúro Akoríko
  2.     Wúro Ísifu
  3.     Wúro fúúɖu

Bɛlɛ́  ɩmʊ́ badaá ɖʊɖɔ nɛ́, wúro Akoríko‑dɛ́ɛ kowurɔ́ɔ waala ná ɖóni, káma, ɩlɛ́ ɩdɛ́ɛ ɖíi‑daá gɛ ɩráa‑dɛ́ɛ yám waagba bʊtʊlʊ́. Bɩdɛ́ɛ sáátɩ nɛ́, jááma tɔkɔnɩ tá. Wúro Akoríko wénÿelíi ge bángagáa ɩráa bánÿám, wenbí ɖé wɔɔdɔ́ nɛ́, bɩlɛ́ bɩ́nlám kʊ, naárʊ fɛ́yí wéngbezíi.

     Faránsɩ ɩzá‑daá gɛ wúro Ísifu wɔɔgbɔ́ɔ kowúrɔɔ. Bɩlɛ́ bɩdɛ́ɛ sáátɩ nɛ́, anasáárá‑dɛ́ɛ kpɩná sʊʊ́tɩ waaga ná. A bɩgɛ́ɛ anasáárá wɔɔgɔ́nɩ tɛ́ɛ́dɩ‑dáa, wúro wánlɩzɩ́ɩ iráa gɛ basʊ́ʊ ɩdɛ́ɛ kpɩná boboná yɩ lénle wɛ́ndɛ́ɛ nɛ́. ɩráa waazʊ́ʊ kpɩná Komá hálɩ Mangʊ́, basʊ́ʊ kpɩná Komá hálɩ Atakpaámɛ. 

A ɖé wahála, caanawʊ́ kʊ́bɔnáa waana wahála.

      Bánÿa ɖʊɖɔ sɩsɩ wasɩ́ɩ́ka nɛ́, anasáárá‑dɛ́ɛ tákaraɖá gɛ bɩgɛ́ɛ. A bɩgɛ́ɛ kɩlɛ́ kɩɩgɔ́nɩ tɛ́ɛ́dɩ‑daá, kɩ́mɔɔná wúro, ngɛ kɩdɛ́ɛ nɩbááwʊ waabɩ́nɩ, ɖeníka gɛ bánjáádɩ, bɛfɛ́ɛ kɛ bɩka bɔkpɔ́ɔ tákarɩɖá kɩḿ bɛlɛ ńna, na bʊcɔ bɔkpɔ́ɔ kɩ becéle naárʊ ɩɖɔ́ki ɖeníka‑daá, káma kʊkɔ́nɩ kʊkɔ́ɔ́dɩ rɔɔzɩ́ nɛ́ nbɩlɛ́, na bɩlɛ́ bʊɖʊ́ʊ iboná kɩ le kɩnɖɛɛ́ nɛ́.

         Komá tɩ́ŋa ge kpɛdɩ́ ngázɩ́ɩ́ná Fɔɔzɔwʊ́ na wɩ́sɩ ɖaagazalaɖɛ́, ngɔgbɔ́ɔ Jááma ɖiɖimbiɖé kagbáa‑daá háli Kpangalam, na nbɩ́sɩ ngágárásɩ́ná Kadambara.

    Wúro ɩsɔ́ɔ‑dɛ́ɛ sɩ́ɩ́dɩ nɛ́, ɖoo caanawʊ́ nɛ́, loŋa‑dɛ́ɛ ńba wánzɩɩ kʊ, Nɔwɔ́ɔwá nbɩlɛ́. Bɛlɛ́ badɩɩná ɖáárʊ́wá, káma, bɔɔgɔgbɔ́ɔ́ná wɛ Fɔɔzɔwʊ́ bɔkɔná bɔjɔ́ komíni‑komíni, naanɩ́ gɛ bɔɔmɔ́ɔ bafa wɛ ɖɩdáarɛ cɛ́lɛ‑dɛ, lénle bozuwáa ɖɔ nɛ́. Cɛ́lɛ‑dɛ gɛ bɩɩjáŋ bɩbɩ́sɩ bánÿaá sɩsɩs: Calʊʊ́.

     Wenbi biiyéle gɛ Mɔ́ɔ́láwá wɛɛlɛ́ɛ kowúrɔɔ‑dɛ́ɛ sɩ́ɩ́dɩ loŋa‑dɛ́ɛ ńba‑jɔ nɛ́ gɛ sɩsɩ: Loŋa‑dɛ́ɛ ńnɩ́ naárʊ waaɖa ná Mɔ́ɔ́lá naárʊ dɛɛlʊ́ ɩcáa. Bɩdɩɩná Mɔ́ɔ́láwá wɔɔgbɔ́ɔ kɛdɛ́ɛ sɩ́ɩ́dɩ becéle sáálím‑dɛ́ɛ ńba. Sáálím‑dɛ́ɛ ńba wɔɔgbɔɔ ná becéle ɖogoobíya Ɖáárʊ́wá calʊ́ʊ ńba, káma, sáálím‑dɛ́ɛ ńba wɛná laadɔ́ɔ bánÿám. Lénlé calʊʊ́ ńba wɔɔgbɔ́ɔ wúro ɩsɔ́ɔ‑dɛ́ɛ sɩ́ɩ́dɩ nɛ́ nbɩlɛ́. Amá bɔgbɔwʊ́ʊ  sɩ́ɩ́dɩ Kpárátááwʊ́ na Komá ge báńzɩ́ɩ. Wenbí biiyéle Mɔ́ɔ́lawá wɔɔgbɔ́ɔ wúro Isɔ́ɔ‑dɛ́ɛ sɩ́ɩ́dɩ becéle nɛbɛ́rɛ né ge sɩsɩ: a bɩgɛ́ɛ míríké kɔɔ́wʊ kʊ́ɖʊḿ jaawʊ́ kʊ́ɖʊḿ gɛ mínÿoó, asée agbarawa ńnɩ naárʊ ikɔnɩ ná ɩcɔ́sɩ mɩ́ɩ na bʊcɔ́ɔ ɖéyí‑ɖéyí.

     Tɔ́ɔ, biiyéle hálɩ na sinje, lóŋa‑dɛ́ɛ ńba fɛ́yɩ́na cɔsɩrʊ́, bɛlɛ́ bánzɩɩ kʊ badɩ kowúrɔɔ.

         Komá‑dɛ́ɛ tɔ́m fʊʊdɩ nɛ́, atɛnɛ́ɛ na alaamɩ́sɩ gɛ wúro Ísifu waalɩzɩ́ bánvʊʊ́ tɔ́m. Ɖoo bɩɩjɔɔ́ɔ canawʊ́ nɛ́, bɩdɛ́ɛ wírɛ nɛ́, kpokpo‑daá gɛ kʊbɔnáa wénɖíi  sáwʊ́ra, ɖʊgoré kúmuuɖé‑daá nbɩlɛ́, naanɩ́ bɔmɔ́ɔ bakázʊʊ ɖugoré kʊ́bɔńɖɛ‑daá. Sandʊ́ʊ na kpégbaasɩ, wúro Ɩsɔ́ɔ‑dɛ́e feredáa nbɩlɛ́. Sandʊ́ʊ wɔ́nɖɔkɩ kʊ wúro Ɩsɔ́ɔ dɛ́ɛ kpelé na paapa, bɩɩga Kpégbaasɩ nɛ́, ɩlɛ́ wɛ́ngɛɛzɩ kʊ wúro Ɩsɔ́ɔ‑dɛ́ɛ ŋmatɩrɛ wénveerím zamɔ́ɔ. Ɖoo caanawʊ́ nɛ́, sɩbaabɩ wéndɛ́ɛ kʊ yooráa nɩ́bááwʊ, isɔ́ɔ́ja kʊ́bɔnɩ́ nbɩlɛ́. Bɛlɛ́ bɔwɔ́rɔ́ sɛ́ɛ́masɩ́ wɔɔgɔ́nɩ. Kpárátááwʊ́ wúro Jɔbɔ́ awénja‑dʊ́ʊ wɔɔgɔ́gɔ́ɔ́ná  bɛlɛ́. Bɛlɛ́ bɛgɛ́ɛ yoorá gɛ fáya ńba. Bɛlɛ́ bánzɩnáa kʊ wúro Ɩsɔ́ɔ tɛ́ɛ́dɩ ɖɔkɩ́. Báa lé gɛ beedíri sɛ́ɛ́másɩ, bʊkááta wángazɩ́m gɛ.

Lɩzásɩ nasʊ́nʊ́wá gɛ Komá tɛ́ɛ́dɩ‑daá:

Sɛ́ɛ́rɛ: Komá‑dɛ́ɛ lɩzɔ́ɔ káɖɛɛ ńga nbɩlɛ́. Ɖoo caanawʊ́ gɛ sɛ́ɛ́rɛ ɖɩḿ ɖɩvʊnwɛ. Naanɩ na tɛ́ɛ́dɩ isúu nɛ́, ɖɩlɛ́ gɛ balaná tɩmɛ́rɛ. Biiyéle a bɩgɛ́ɛ bɔɔgbɔ́ɔ ɖɩdɛ́ɛ ɖeníka gɛ baaɖʊ nimíní, bɩdɛ́ɛ nuvoowu nɛ́, ɖóm fɛ́yɩ, bɔ́tɩ wánjarɩ́ ɩráa gɛ, káma lɩzɔɔ kaḿ kɛdɛ́ɛ sɔɔzɩ nbilɛ́. Kɛlɛ́ kénveríi tɛ́ɛ́dɩ‑dɛ́ɛ alaafɩ́ya‑ɖɔ. Bánlaá kɛ kelimbíré kʊ́fʊlʊḿɖɛ, fée kʊ́fʊlʊḿ, na batá ɖɛ kɛtɛ́yɩ́ká kʊ́fʊlʊmɔ́ɔ.

Caá-Buruú: Cala lááwʊ-bíya Caá séyí-dɛ́ɛ ńba tɩɩná kɛlɛ́. Kɛlɛ́ kɔ́nɖɔwʊ́ʊ kʊdɔmɩ́nɩ tɛ́ɛ́dɩ-daá, bɩka tɩcɔ́ɔ alaafɩ́ya, tɛ́ɛ́wʊ ɩnɩ́ɩ kazɔ́ɔ, kíɖím ɩlá fásɩ-daá, lʊrʊ́ʊ ɩkɔ́nɩ. Báa takáásɩ wenkí wánmám kɔ ɩrʊ́, ngɛ waagádala ńna, ɩbʊgááta wánzɩ́m. Kɛkɛ́ kɔgɔwɛ sɩ́yáarɩ́ gɛ, Gána-daá nbɩlɛ́, bɩka kogutoluú ɖʊɖɔ wɛ Komá cé, kʊ́bɔnɩ́ Caá-Yańdɩ-dɛ́ɛ.

  Ɖoo caanawʊ́ nɛ́, a bɩgɛ́ɛ tɛ́ɛ́dɩ na tɛ́ɛ́dɩ bónÿoó, ngɛ cala ńnɩ́ waadala ɩsɩ́ŋ, yowú kɩḿ, asée kɩɩdɛ́. Cala ɖɛ́nɩ tánlɩɩ yéḿ, asée ɩzɩ́rɛ wɛɛzɛ́ɛ. A ngʊ bilɛ́ gɛ yooráa teyéle, ngɛ baagálɩ́zɩ́ Cala ɖɛ́nɩ, báa bʊjɔɔ́ɔ nŋɩ́nɩ́, asée yowú wɛɛdɛ́, káma Cala-Buruú gɛ lɩzásɩ rɩ́ŋa-dɛ́ɛ kʊ́bɔnɩ́. Kɛlɛ́ nɛ́, bánlaá kɛ kelimbíré kʊ́fʊlʊḿɖɛ yáá nawʊ́ kʊ́fʊlʊḿ.

Betírewá: bɛlɛ́ bɛgɛ́ɛ nyɩɩrɩ́tɩ natɩ́lɛ gɛ. Naárʊ gɛ beediná buwá-daá ɩsɩ: balá yɩ sɔ́ɔ́zɩ, bɩlɛ́ gɛ bánÿaá tem-daá sɩsɩ: bɔtɔ yɩ buwá, ngɛ lím weeɖi yɩ. Sáátɩ wenkí wɔɔgɔ́nɩ ɩkálɩɩ nɛ, ɩgɔɖɔ́kɩ́ná nyɩɩrɩ́tɩ natɩ́lɛ búngoluḿ: Betírewa nbɩlɛ́. Bɛlɛ́ nɛ, a bɩgɛ́ɛ  kíɖíím kɩ́falɩ́m waalɩ́ɩ, asée baalá bɩ basʊʊná wɛ. Bɛlɛ́ ɖʊɖɔ bénveríi  tɛ́ɛ́dɩ-dɔ, bɩka tɩcɔ́ɔ alaafɩ́ya, tɛ́ɛ́wʊ ɩnɩ́ɩ kazɔ́ɔ, kíɖím ɩlá fásɩ-daá. Kelimbíré kʊ́fʊlʊḿɖɛ yáá fée kʊ́fʊlʊḿ gɛ bánlaá bɛlɛ́.

Cacʊ́rʊʊ́: kɛlɛ́ kɛgɛ́ɛ nyɩɩrʊʊ́ ɖʊɖɔ gɛ. A bɩgɛ́ɛ ɩsɩ kawɩ́lɩ kɩwɩlʊʊ, bánnáa ɖomáa kɩ́kpadaa na cáálɩ́sɩ tɛ́ɛ́dɩ-daá. Kɛlɛ́ kádanjaa béngbɛɛ́ ɖamɩ́nɩ kɩ́fɩ́nɩ́tɩ-dɛ́ɛ káázɩ. Caacʊ́rʊʊ́ ɖʊɖɔ vénveríi tɛ́ɛ́dɩ-ɖɔ, bɩka tɩcɔ́ɔ alaafɩ́ya. Bánlaá kɛ kelimbíré báa wenɖé ɖabáŋɩ́ná kɩ́sɛɛḿɖɛ, baláa kɛ súu ɖʊɖɔ.

Wékpééwú: lɩzɔ́ɔ kaḿ kɛgɛ́ɛ gúúni gɛ. Bɩka kʊwɛ lááwʊ-daá. ɖoo caanawʊ́ nɛ́, a boobó lááwʊ kiḿ kɩdaá ngɛ baaláa kɛ, ńna gɛ bánjaŋ́ beɖi kíɖíím bɩḿ bɩtɛ́. Kegbém-daá nɛ, naárʊ téngísi ɩwɔ́rɔ́, báa wɔɔgɔ́zɔɔ nabʊ́rʊ-ɖɔ, ɩ́dandabɩ́sɩ. A ngʊ bɩlɛ́ gɛ weegízi ɩbɩ́sɩ, a ɩdakáná gúúni, wánganáa maarɩ, na ɩ́na kɩlɛ́ bafaná ɖamá ɩzá. Lɩzásɩwá rɩ́ŋa-daá nɛ́, wékpééwú cɔ́ɔ ɖóni, kámá, kénveríi ɩgbáma-ɖɔ gɛ, bɩka, bekilina fɔɔ́ láwʊrɛ na alafíya. Bánláa kɛ naḿ abaalʊ́, baláa kɛ kelimbíré báa wenɖé ɖabáŋɩná kɩ́sɛɛḿɖɛ.

Kangara: kɩlɛ́ kigɛ́ɛ bʊkááta gɛ baalá bebí. A bɩgɛ́ɛ nɔwɛ́yawá nyazɩ kʊdɔmɩ́nɩ waazʊ́ʊ tɛ́ɛ́dɩ-daá, wúro wénÿelíi gɛ ɩráa rɩ́ŋa ɩɖʊ liideé bamʊ naḿ, na botúu kɛ balára bamɩlɩná tɛ́ɛ́dɩ, bɩka bíya wóngoó bɔ́nÿɔwʊʊ́ kɛ bɔ́ aleesiyɔ́ɔ, kpɔɔ nbó. A bɩgɛ́ɛ balá bɩlɛ́, tɛ́ɛ́dɩ wɔ́ndɔjɔwʊ́ʊ alaafíya. Kelimbíre kʊfʊ́lʊmɖɛ gɛ bánlaá kɩlɛ́.

     Komá mɔ́ɔ́láwá wénba badɩɩná tɛ́ɛ́dɩ nɛ́ babaasí, ɖánnáa sɛ́ɛ́diwá ndɩ ndɩ:

     Lááwʊ-bíya                  Kóólíwá              Luwɔ́ɔwá

     Ɖáárʊ́wá                      Lááréwá              Nántɔwá

     Nɩ́ncɛ́wá                      Ɖɩkɛ́ɛ́nɩ́wá           bɔ́ɔ́ɖɛ́wá

     Kpandɩ́wá                    Sandʊ́wá

     Komá mɔ́ɔ́láwá yɩ́dábuwá gɛ bánɖarɩ́ɩ sɩsɩ:

  •    Sɛ́ɛ́rɛwɛɛwá                 - Gɔŋgɔŋwɛɛwá                   - Wúro Alaázi.
  •    Gɔŋgɔŋ wángbáa maláátɩ           - Akpáákʊ́ tatála baaɖʊ káázɩ.

Ɖoo caanawʊ́ nɛ, Komá kɩyakʊ wánÿanáa kejiká wɩ́rɛ gɛ. Bɩlɛ bɩdɛ́ɛ wɩ́rɛ nɛ́, naárʊ tónbolí ɖeelí, báa awéní wɛ kɩyakʊ-dáa gɛ wɔ́nnyɔɔ́ sʊlʊ́m. Anasáárá-dɛ́ɛ mará-daá gɛ baazɩ́ɩ atɛnɛ́ɛ na alamɩ́sɩ lɛlɛɛɖɔ́. Biiyéle hálɩ na sinje, báa bʊkááta wenkɩ gɛ ɩrʊ́ wɛná ɩsɩ balá yɩ Komá, asée kejiká wɩ́rɛ.

     Tɔ́ɔ, wenbi Komá-dɛ́ɛ yáásɩ́ kɛ́ɛ bɩ nɛ́ nbɩlɛ́.

 

Mogoobíya aláa na abaala Tem kalaɖáa, tákaraɖá kɩna kɩgɛ́ɛ kúnvulísi ɖááza-ɖɔ gɛ. Kɩ́nwɩlɩ́ɩ-dáa caanadɔ́m wentí ɖoo ɖájáájaanáa waalá bɩ gɛ ɖɛ́dɛ́ɛ́ tɛɛvʊ́lásɩ woozúu susuwúu nɛ́.

Amá, ɖénveerím mɩ́ɩ sɩsɩ: tɛ́ɛ́dɩ cɩ́kɔ gɛ ɖáńbɩɩzɩ ɖɩŋmáa. Bɩlɛ́ nɛ́, a weení ɩnyɩ sɩsɩ: ɩwɛná bidɛ́ɛ ɩzáfúlúɖe tɛ́ɛ́dɩ natʊ́rʊ-rɔɔzɩ nɛ́, wánbɩɩzɩ́ ɩkáŋmáa ɖáa wentɩ́ tɩrɩ́ŋa tɩwɛ nɛ́, bɩka ɖɩbɩ́ɩ́zɩ ɖɩnyɔ́ɔ́zɩ ɖɩlá ńŋɩnáa tɩɩganáa ɖáńláḿ tɩ nɛ́.

Múgoobú Caagbara Sɔɔlɩ Ngoobú
Komá  kutoluú

« Histoire du village de Koma »

1ère édition par EDITEM en septembre 1991.

2ème édition ressaisie par CLTem en 2024.
Impression numérique sur www.tembiya.net

Dépôt légal 2ème trimestre 2024
Comité de Langue Tem, BP 200, Sokodé, TOGO
Pres.CLTem@gmail.com

 

 

Partager

Votre encouragement nous est précieux

Vos témoignages contribuent à rendre possibles des sites web tels que celui-ci.